25 кастрычніка па традыцыі на Беларусі святкуюць дзень млынароў... Даўней лічылася, што да гэтае пары ўсё збожжа змолатае, і млынары могуць адпачываць. Свята адзначалі проста на млыне, пачастунак накрывалі на жорнах... 

"Шмат таямнічага звязана з млынамі і млынарамі. Згадаць толькі паданне, што старажытны Менск заснаваны млынаром Мянескам. Шмат млыноў я сустракала падчас падарожжа па старонках беларускай літаратуры, шмат млыноў пабачыла на свае вочы падчас вандровак па роднай зямлі.... Ветракі, вадзяныя, паравыя... Найчасцей у руінах, часам непазнавальна перабудаваныя. Памятаю, як давялося прайсці некалькі кіламетраў па брукаванцы, якая вяла да вадзянога млына XVІІІ стагоддзя, каменнага, на тры паверхі... Прыйшлі — брукаванка заканчваецца каля плота нечай сядзібюы, і толькі горку цэглы з-за плота відаць.

Але як хвалюе кожная сустрэча з млыном... Сёння мы пройдземся і па кніжных старонках, і па рэальных дарогах, каб пагаварыць аб выдуманых беларускімі пісьменнікамі млынарах і сапраўдных млынах", -- піша Людміла Рублеўская.

А што вядома пра млыны на Глыбоччыне? Краязнаўцы сцвярджаюць, што паводле крыніц з 1784 года існавалі:

1. Кармеліцкі пад кляштарам (Капаніца).

2. Кармеліцкі ў Лаўрынаўцы, на ручаіне, малоў толькі вясной.

3. Кармеліцкі ветраны каля Глыбокага

4. На Ражаніцы (Аржаніцы) ў Шарабаях, уласнасць Радзівілаў.

5. На Ражаніцы ў Міхальцах.

6. На Дабрылаўцы ў Удзеле.

7. Цеханавецкага ў Залессі, на пракапаным канале з возера Гародна (Сетаўскае) і Марочына.

8. Базыльянаў віленскіх (кляштара святой Тройцы каля Вострай Брамы) ў Палавіцы, на ручаі, які выцякае з возера Астроўна.

9. Корсака ў Свіле на ручаі, які выцякае з возера Свіла. (Задарожская парафія)

10. Дабашыньскага, пры карчме Зябкі, на полацкім гасцінцы "паміж гарамі з возера Доўгага" вада ў стаў падавалася.

11. Дабашыньскага ў Пушчы на ручаі Глыбочка, які цячэ з балот у возера Пліса, званы Мykizino (хіба што Мылічына).

12. Сяліцкага пры двары Чарневічы, на рацэ Аута.

13. Нарніцкага на Ауце, палова мілі (каля 3,5 км) ад млына Сяліцкага.

14. У Плісе, на Мнюціцы, млын Падбіпентаў. 

15. Млын Вярхнянскі на рацэ Вярхнянцы, якая ўпадае ў Мосарскае возера.

16. Млын Мосарскі на той жа рацэ. 

“Спіс вадзяных млыноў у дэканатах і парафіях Віленскай дыяцэзіі 1784 года". Крыніца: Жылка, Ф. Млынарства ў Беларусі: гісторыя і сучаснасць / Францішак Жылка. - Мінск : Энцыклапедыкс, 2021. - 279, [1] с.- С. 210

 У 1939 годзе ў мястэчку  Глыбокае  былі 4 млыны. У Глыбокім, Кашталянаўшчыне, Міхальцах і Шарабаях. Крыніца: Майорава, З. Вытокі сённяшняга дня: 40–50-я гады з гісторыі раёна // Шлях перамогі.– 1989. – 1 студзеня

А колькі было раней?

Краязнаўцы сцвярджаюць, што ў Глыбокім у розныя часы было пяць (магчыма і болей) млыноў. Адзін з іх быў каля двара Радзівілаў (1694 г., пачатак вул, Мінскай), па дакументах значыцца млын на Капаніцах (І-я пал. XVIII ст., тэрыторыя кансервавага завода), валавы млын кляштара кармэлітаў (1830 г., прыводзіўся ў дзеянне сілай валоў, на тэрыторыі гаспадарчага двара кляштара), паравы млын М. Зіберглейта і Д. Іхільчыка (1929 г., непадалёку ад чыгункі), 

млын Пераца Мірымана з першым на тэрыторыі сучаснай Беларусі дызельным рухавіком (1910 г., вул. Чыгуначная),  

    Меліся млыны ў вёсках Бабруйшчына, Шарабаі, Лучайка, Мнюта, Юзуфова, Пліса, Зябкі, Чаронка, Чарневічы  іншых вёсках. І гэта не поўны пералік вясковых млыноў...

Сярод рэшткаў колішніх млыноў прыцягвае ўвагу і будынак у вёсцы Зябкі. У 1920-х гадах мясцовы жыхар Рафаіл Ітман вырашыў пабудаваць млын і для гэтага запрасіў двух інжынераў з Германіі. Яны спраектавалі чатырохпавярховы будынак, завезлі з Германіі абсталяванне. Жорны рухала паравая машына, якая месцілася ў падвальным памяшканні, зерне на верхнія этажы падымаўся ліфтам. Мелася зернесховішча. Упрыгожваў будынак балкон.

Побач стаялі гаспадарчыя пабудовы -- кузня, воўначасалка і дом млынара. Млын адразу набыў папулярнасць. Сюды з'язджаліся малоць зерне з усіх навакольных вёсак. І ў чарзе стаялі часам па трое сутак.

Пасля аб'яднання Заходняй Беларусі з БССР млын быў нацыяналізаваны. У гады Вялікай Айчыннай вайны быў часткова пашкоджаны. Пасля вайны, -- па ўспамінах Л.А. Гарнастай, -- млын перайшоў у рукі саўгаса. Млын быў у стане вырабляць муку вышэйшага гатунку, тут “дзёрлі” крупы з ячменю. Але ўжо ў пачатку 1990-ых ён пачаў губляць сваю неабходнасць. У сярэдзіне 90-х на млыне стаяў адзін электрычны рухавік. У 1960-я гады ля млына была пабудавана лесапілка. Тут распілоўвалі бярвёны на дошкі і габлявалі іх. У 1998 г. лесапілку перанеслі на машынны двор саўгаса. Жыццё млына прыпынілася.

 Будынак можна лічыць узорам прамысловай архітэктуры... І прыемна, што ў апошні час млын і іншыя зябкаўскія будынкі набылі гаспадара.

Водны млын у вёсцы Мнюта належыў  Уладыславу Бжастоўскаму.  Таксама выпрацоўваў электрычнасць на ўласныя патрэбы прадпрыемства і маёнтка. У час Вялікай Айчыннай вайны быў спалены.  Пасля 1945 г. быў адноўлен як калгасны млын і мясцовая гідраэлектрастанцыя (ГЭС).  Калгасная ГЭС вырабляла электрычнасць для пяці тутэйшых вёсак.  Пасля падключэння вёсак да дзяржаўных Глыбоцкіх электрычных сетак, гідраэлектрастанцыя і млын былі зачынены. Зараз будынак пустуе.

Пра млыны на рэчцы Мнюта ўзгадвае  Юрась Касцюк: "Быў тут калісьці (в.Мнюта) і млын, (Дарэчы, ў межах былога Пліскага раёна на Мнюце стаялі тры вадзяныя млыны: у Плісе, Мнюце, Лужках. На іх не толькі малолі муку, дралі крупы, часалі воўну, млыны давалі тайную электраэнергію).

Мнюцкі млын у хрушчоўскія часы закінулі, механізмы разабралі, плаціну таксама разламалі. Яшчэ больш незайздросны лёс спасцігнуў пліскі млын. Па неахайнасці аднаго з работнікаў ён згарэў. Лужэцкі таксама не выжыў у тыя часы. I рэчка Мнюта, якая мае хоць і пакручастае рэчышча, і ўтварае на сваім шляху да Дзісны-ракі два возеры: Мнюцкае ды Вялецкае, хуткаплынная, пачала зацягваць з Пліскага возера ваду, як помпа. Возера абмялела, пачало зарастаць, ды і сама рэчка звузела ў берагах і змялела. А ўсё пачалося з таго, што не стала млыноў, плаціны якіх выконвалі функцыі рэгулятараў сцёку. Калісьці па возеры ды Мнюце ганялі платы. А цяпер... Рака не замярзае ў маразы. Цячэнне хуткае, перапад вышынь у рэчышчы значны, і таму на ёй зараз зімуюць качкі, а каля моста ў Плісе і лебедзі." (Касцюк Ю. Мнюта // Край: альманах. Наваполацк, 1997 г.)

У канцы XVIII стагодзьдзя у мястэчку Пліса існавалі «гаспадарскі дом», драўляная царква, 6 крамаў, 2 корчмы, вадзяны млын на 4 паставы. Вадзяны млын Корвін-Паўлоўскага не толькі малоў зерне для вяскоўцаў, але і вырабляў электрычнасць, якую прадаваў для малачарні. 

Напачатку 60-х гадоў быў пабудаваны млын у Абрубе, цэнтральнай сядзібе калгаса імя Кірава. З Мацясоў, Шыпоў, Ластавіч, Кавалёў і іншых вёсак везлі людзі зерне на абрубскі млын. "Больш трэці веку адстаяў нерухома стары млын, шіто ў вёсцы Абруб калгаса імя Кірава. Пажылыя людзі памятаюць, як выручаў ён іх у 50—60-я гады. Тут здрабнялі зерне на розны густ: і на булкі, і на хлеб, і на бліны. Прыязджалі сяляне з усяго на- ваколля. ІІрацаваў тут знатны млынар Іван Макаравіч Шабан. Добрая слава ішла аб яго майстэрстве, уменні дагадзіць у размоле зерня любой гаспадыні". Складанае эканамічнае становішча вымусіла кіраўніцтва гаспадаркі аднавіць млын.  "Адшукалі людзі таго старога майстра, які працаваў на млыне раней. Івану Макаравічу Шабану ўжо за 80 але згадзіўся адладзіць млынарню, навучыў усім тонкасцям работы свайго вяскоўца Міхаіла Макаравіча Шаўчонка. I зноў загудзеў стары млын на радасць людзям, зноў пацягнуліся павозкі і  трактарныя прычэпы з мяшкамі зерня. А адтуль — задаволеныя і крыху пабялелыя ад мукі едуць вяскоўцы дадому, дзе іх з радасцю сустракаюць гаспадыні. Будзе на бліны і на булкі, на хлеб і парсючку падмяшаць..."   (Недзведзь, Г. І ажыў стары млын / Г.Недзведзь // Веснік Глыбоччыны.- 1994.- 23 верасня). 

12 год аддаў млынарні Міхаіл Макаравіч Шаўчонак, затым перадаў справу Уладзіміру Раманавічу Багдановічу.

У Чарневічах на рацэ Авута таксама стаяў вадзяны млын.

Ён быў пабудаваны ў 30-я гады XX cтагоддзя. Знаходзіўся на правым беразе ракі Аута і ўяўляў сабой  двухпавярховы будынак з вялікім вадзяным колам, якое прыводзілася ў дзеянне сілай падаючай вады. Жыхары з ўсяго наваколля  з’язджаліся сюды, каб змалоць зерне. Падчас вайны, у 1943 годзе, млын згарэў разам з мясцовым жыхаром, які  знаходзіўся на той час у будынку. 

У 1957 годзе мясцовы калгас распачаў будаўніцтва новага млына. Будавалі яго не на месцы былога, а вышэй метраў на 50 па цячэнні ракі. Запрацаваў млын ў 1958 годзе, але яго галоўнай функцыяй  стала выпрацоўка электраэнергіі. Працаваў  наступным чынам: вада круціла  турбіну, а турбіна – генератар, які выпрацоўваў электраэнергію, забяспечваючы Чарневічы святлом.

Перад млынам было  вадасховішча, якое ўтрымлівалася  насыпной дамбай. У дамбе меўся шлюз для спуску вады і шлюз для падачы вады на турбіну.  Калі ў вадасховішчы збіралася шмат вады, то падымалі шлюз і яе спускалі. На пачатку 60-х гадоў з-за нядбайнасці  работнікаў млына шлюзы былі затоплены. Вада разбурыла і дамбу, і будынак. Рэшткі млына былі разабраны і вывезены ў 1986 годзе.

Як памяць пра тое, што Чарневічы былі вядомыя і славіліся ў бліжэйшай акрузе  сваім млыном, стала вуліца Мельнічная, якая і вядзе да месца, дзе некалі стаяў млын. (Пратасевіч Н.Ф. "Чарневіцкі млын". -- Чарневіцкая сельская бібліятэка, 2022).

  

 Шуміць вада па рэштках колішняга млына на рацэ Свіліца, каля вёскі Юзуфова.

Механічны млын з рухавіком унутранага згарання ў вёсцы Кашталянаўшчына належыў Быхаўцам (Бохвіцам). Пабудаваны ў 1930-х гг., ён амаль поўнасцю разабраны ў 2000-х гадах.  

  

Цешыць вока сваёй велічнасцю будынак вадзянога млына ў вёсцы Бабруйшчына, перабудаваны ў жылы дом. 

У бізнесовым даведніку 1929 года пазначана, што ўладальнікамі млына ў Бабруйшчыне былі Szenkier M. i J. i Rywosz. Мясцовы доўгажыхар Б.Рмашка сцвярджаў, што ў Бабруйшчыне была і леспілка Шэнкера і Рывоша, якая магчыма працавала пры мельніцы...   

 

 

 

У краязнаўчым рабоце Р. Шарыпкіна "Сядзіба графскага роду Моль у маёнтку Залессе-Астроўна (агляд і  даследаванне гісторыі маёнтка з 1850-х г.г. да верасня 1939 г." (2017) узгадваюцца сведчанні старажылаў, якія будучы дзецьмі ці зусім маладымі хлопцамі і дзяўчатамі ў 1921-1939 г.г., працавалі па найму ў пана Станіслава Моля, карысталіся яго млынам што знаходзіўся ў маёнтку Залессе.

Падмуркі вадзянога млына ля вёскі Шарабаі. Незаслужана забытым і пакінутым помнікам развіцця сельскай гаспадаркі XIX стагоддзя лічаць мясцовыя жыхары вадзяны млын, які калісьці стаяў на рацэ Аржаніца ў вёсцы Шарабаі. Ён быў неад'емнай часткай жыцця i быту сялян ycix бліжэйшых вёсак і хутароў.

Рэшткі млына ля вёскі Папшычы.

  

СТАРЫ МЛЫН

Каля рачулкі безназоўнай у светлай вотчыне маёй
Ёсць млын стары, ад вока схоўна спавіты даўніной нямой.

Ён тут спрадвеку. Невядома, хто збудаваў яго і як.
Не раз, паўдзённай гнаны стомай, спачыць сюды прыходзіў я.

Рабілася світальна, добра і цёпла неяк на душы
у гэтых сценах прахалодных, у гэтай нерушнай цішы...

Янка Лаўкоў

  Па матэрыялах інтэрнета, выкарыстаны фотаздымкі, змешчаныя ў свбодным доступе.